O imprescindible Pessoa escribía que amar é pensar. Quizais sexa mellor xirar a chave da interpretación dos soños e dicir que pensar é amar...amar o que pensamos e o que escribimos. E se queremos ser xustos, se queremos amar ben, convén entón sermos respectuosos con ese pensamento e con esa escritura. Liberar toda escritura do cortexo da inmediatez, da produtividade obsesiva dos tempos actuais. E non desexar outra cousa que escribir para seguir cuestionándonos o mundo existente e non para contentar.
Hai uns 10 días este escrito nacera despois de ler e escoitar ocorrencias sobre o futuro da educación. Un futuro que é enunciado e xulgado desde os parámetros reducionistas do COVID-19. Para non sermos orfos, deixamos que nos acompañen as últimas reflexións de Byung-Chul Han, de Hartmut Rosa, de Alain Accardo, así como os autores cos que dialogamos cando reflexionamos sobre a nosa práctica educativa.
Vivimos baixo o imperio das emocións e das paixóns. Por iso, a unha lei reactiva como é a Lei Wert (LOMCE) sucédelle unha contrarreacción lexislativa. O seu impulso é, por tanto, emocional, e abafa baixo unha lousa toda razón argumentativa e crítica. De feito, a tramitación dalgunhas leis baixo o parón que supuxo o confinamento...non merece outra cousa que a nosa desaprobación. A claridade debe alumear todo proceso democrático de deliberación. Deliberación que, nos consta, non se deu coa Lei de Protección Integral da Infancia, chea de incongruencias.
En todo este sin-proceso latexa o mal destes tempos: a mediocracia, o alimento necesario do capitalismo para someter as institucións e as leis ao seu imperio. Sobre isto escribiremos na próxima reflexión, ao calor das últimas noticias sobre o incontestable triunfo de Feijóo nas Eleccións do 12 de xullo.
Asumamos o principio básico de que calquera lei educativa debe ser contrasistémica, senón asistiremos, de novo, a unha lei que favorecería as intencións produtivas do sistema económico e social dominante e hexemónico: o capitalismo. Se iso non se fai, de nada serve unha lei que remata por aliñarse co sistema. En efecto, hoxe a cosmovisión aliméntase do capitalismo, que crea un ‘sentido común’ sociohistórico que, ao mesmo tempo, marxina calquera alternativa posible. Como criterio cum auctoritas podo citar a Alain Accardo (traduzo do francés):
“a función principal do sistema escolar e universitario, que é seleccionar e formas as elites dirixentes, beneficia de forma esencial ás clases dominantes. (...). Se o ensino escolar e universitario conserva unha parte da súa función de espertar e manter o pensamento crítico, esta non chega até o cuestionamento da orde establecida” (p. 45)
Ese
sentido común alicerzou a Lei Wert. De maneira estratéxica usaron
unha linguaxe técnica, en apariencia neutra, mais que provén
directamente dos caladoiros conceptuais e terminolóxicos do
universo da empresa: excelencia, efiacia, competencia, estándares
de rendemento, avaliacións externas, empresarios de si mesmo,
innovadores,....Todo debe ser medible e cuantificado, até os
valores. . Toda lei educativa incorpora unha ‘folla de ruta’ que é aplicada nas aulas a través das concrecións curriculares. A in-corporación de todas as formas de ser e estar no mundo en sociedade debe ser imperativo. Non obstante, hai formas que se vén segregadas e excluídas das follas de ruta deseñadas polas oligarquías: por exemplo, o mundo rural, o cooperativismo social, formas comunitarias de vida como a xitana...
A cosmovisión do ser humano neoliberal está definida por:
O interese propio ou o narcisismo ego-obsesivo
Pola Competitividade
Polo mercantilismo
Pola burocratización
Pola mensurabilidade: todo debe ser cuantificado e rendible
Pola instrumentalización do OUTRO
Pola autoexplotación e alienación
Por ser empresario de si mesmo
Pola anulación do pensamento crítico e a negatividade
Pola etiquetaxe da diferenza e a desigualdade
Pola interiorización do ‘fracaso’ como ‘culpa’ do propio individuo
Pola medicalización das condutas
Pola negación da ‘verdade’
Pola exposición case pornográfica da emocionalidade e as paixóns
Pola sobreprotección e ‘desnaturalización’ do que significa vivir
Tendo en conta esa cosmovisión, ben incrustada na actual Lei Educativa, todo acto de educación -liberar dos marcos en que vive o alumnado, se temos en conta a etimoloxía- significa practicar un acto de ‘resistencia’, de ‘disidencia’ e construír a utopía emancipadora.
Nada é doado. Toda aprendizaxe implica un esforzo, rigor e traballo. A virtualidade do dixital puxo de relevo a importancia do corpo, da súa presenza nas aulas, aí onde se dá un microcosmos da realidade social, onde o alumnado ten que aprender a convivir, a aceptar a existencia dos conflitos, a xestionalos e solucionalos. Onde aprende a re-construír os vínculos relacionais.
A virtualidade encérranos en nós mesmos, por iso serve moi ben para os intereses da cosmovisión neoliberal. Todo acto educativo (tamén os virtuais, aínda que non son Educación para nós) que non se someta a crítica e reflexividade, é un acto condeado a alimentar a cosmovisión neoliberal. E a esquerda cae -e moito- nese erro. Nestes tempos consultamos traballos didácticos e pedagóxicos que falan da ‘escola democrática’ sen cuestionarse o sistema-mundo en que se incardina esa escola. Por iso, quédanse nunha mera declaración de boas intencións.
Hoxe están en perigo algunha das fundamentais conquistas da clase traballadora. No que se refire á disolución do espazo-tempo que deben caracterizar aos ámbitos do repouso, do lecer e do traballo, os culpables da disolución, paradoxalmente, non son só a oligarquía e a dereita, senón a propia esquerda, seducida polo canto de sereas da dixitalizacion e do teletraballo, o maior dos enganos deste inicio do século XXI.
Os rituais desaparecen e con eles a estabilidade, a pausa demorada e os símbolos que permiten o encontro dos que se recoñecen neles. O dixital liquida o ritual do corpo e da presenza, mata o encontro e desintegra os elos relacionais verdadeiros nunha falacia que só fai millonarios aos donos do capitalismo dixital. Nada peor que pensar que a educación pode vir desde unha pantalla.
Hartmut Rosa afirma na primeira tese da Modernidade que as sociedades modernas só son capaces de se estabilizar de maneira dinámica. Non o cremos. É unha das falacias da aceleración e do crecemento constante. Non hai límites na lóxica da competición capitalista, se non hai límites, non hai pausas, non é posible a estabilidade que achega o demorarse. Acerta, no entanto, Rosa ao caracterizar a práctica educativa como colonizada pola lóxica da competición. Por iso, Accardo define a escola pública como 'escola conservadora' (p. 46) polo seu desexo, explicitamente compartido por familias e corpo docente, de 'adaptar', o máis estreitamente que se poda, ao corpo discente á orde establecida.
Demorarse, con tranquilidade e sosego reflexivo, contribúe á estabilidade. Por iso, o primeiro erro da esquerda – acerto do capitalismo- foi aceptar os mantras da flexibilidade, da mobilidade, da inestabilidade. Modelaron un imaxinario onde nada semella durar, onde todo é obsolescente, mesmo os coñecementos e os saberes.
A razón vive con tristura o protagonismo absoluto do elemento emoción/paixón. Vive no retiro da morada reflexiva: agarda por un rescate. Mantén a esencia que converte o estético nalgo fermoso, mentres que o emocional fai da arte mera mercadoría, mero produto.
O curtopracismo é ante todo emocional, fundamento mesmo de certos medios dixitais como twitter. A razón require tempo e reflexión. O emocional non. Debe ser por iso que se xustifican comportamentos intolerables (nos dous extremos do eixo esquerda-dereita). O emocional sobreprotexe e infantiliza a sociedade. O emocional convértenos en presa do paternalismo obsesivo e controlador do Estado. Algo diso aconteceu coa xestión do COVID-19, e segue acontecendo.
Aprender é tamén repetir. Para repetir algo hai que aprender de memoria. Hoxe isto, nun ensino dominado polo emocional líquido e pola anulación do esforzo que esixe e require toda aprendizaxe, é imposible. Os adoradores do líquido emocional din que memorizar mata a ‘creatividade’, a ‘innovación’. Mais, os contacontos africanos teñen fermosas historias que transmiten a exemplaridade a través da repetición, de como esa aprendizaxe até salva vidas.
Aprender é tamén alimentar a memoria. Por iso, hoxe, seméllanos impensable unha sociedade estruturada ao redor da ritualización que establecía a memoria. Hoxe non memorizamos teléfonos. Non queremos sequera saber onde están as nosas referencias espazo-temporais elementais: queremos que un motor de procura dixital nolo diga.
O coñecemento necesita repetición para estabilizarse. O fundamento da experiencia da vida é a repetición. Debe ser por iso que a experiencia é expurgada dos ‘relatos’ posmodernistas. Debe ser por iso que apelan só a un constante ensaio-erro, negándose a posibilidade de aprender dos erros e quedan a mercede da súa repetición estéril.
A comunicación dixital é unha 'comunicación sen comunidade'. O réxime neoliberal illa a cada persoa e convértea en ‘produtora de si mesma’, como di Byung-Chul Han.
A inestabilidade, o inacabamento, a provisionalidade, connotan o devir actual das cousas. A sensación de ‘queime’ deriva da alienación de autoexplotarse, de entregar ao capital todo o noso tempo libre e tamén o noso lugar de amar e xogar. Nada ten final na roda do capital. Rosa define o ‘queime’ (burnout) como unha forma extrema de alienación. E ten razón, agás nos casos en que ese ‘queime’ responde a unha deliberada explotación da patronal.
O ser humano precisa ritos de paso (Van Gennep) e zonas en que sexa posible demorarse para adoptar unha decisión e poder avanzar. O neoliberalismo non quere iso, xa que denuncia o seu desexo de producir sen límites e de acapararnos por completo. Por iso, defendemos que cada etapa da vida ten os seus ritos de paso educativos e debe ter as súas zonas de reflexión para adoptar decisións tranquilas. Hoxe, non é posible. Someten ao alumnado a permanentes cortocircuitos neuronais obrigándoos a escoller sen poder demorarse, sen reflexionar, sen saber, mais aló do que lle podan dicir benintencionados departamentos de orientación ou calquera que tivese a experiencia previa.
O único que tería sentido é a experiencia do coñecemento propio. Non poden. Itinerarios, escollas, optatividade desenfreada impiden un demorarse, un tranquilizarse. Todo xorde sempre ‘antes do propio tempo’ que tiñan as cousas antes. As consultas dispáranse e a resposta ten que ver con ‘e a ti que che gusta?’ Como vai sabelo aos 12, aos 13 ou 14 anos? A esa idade, agás experiencias desagradables, o lóxico é que che guste un pouco de todo.
Por iso, toda resposta que tente alimentar unha experiencia que non ten o alumnado, non deixa de ser unha mostra máis do paternalismo, da infantilización. No fondo, unha pequena estafa. As leis educativas fomentan esta estafa. O capitalismo necesita esa estafa para dispoñer canto antes dunha man de obra pouco formada e xa ‘sometida’ á lei non escrita de que sempre son outros ‘os que saben que necesitas’.
O repouso e o traballo son formas distintas da existencia. O repouso in-corpora a festa e o lecer: celébrase. O traballo remunerado non é ningunha festa. Cada forma require do seu espazo e do seu tempo. Hoxe, practicando a disolución queren que naviguemos dunha existencia digna a unha mera subsistencia. Curioso que sexa a suposta esquerda a que acelere os procesos de disolución dos espazo-tempo do repouso e do traballo.
A escola deixou de ser ‘scholé’, é dicir, ociosidade. Non se permite xogar por xogar. Todo debe conducir a algo cuantificado, rendible. A avaliación da formación confúndese co número dunha proba elevada a obxectiva. Hoxe, por mor do sistema dominante, a escola non cultiva, instrúe.
A formación vólvese un mero medio para ‘algo’, para lanzarnos ao mundo da competitividade. Non obstante, a formación debera ser a finalidade da educación. Pero, loxicamente, nun mundo hexemonizado pola cosmovisión neoliberal iso é imposible.
Polo tanto, ese ‘algo’ debe ser o mellor posible para o alumnado. O neoliberalismo necesita que esa formación non sexa un atranco para os seus plans de perpetuación e reproducibilidade.
En consecuencia, a ocorrencia da supresión do título da ESO non é en si mesmo un problema, se a formación se volve finalidade da educación. Non sería un problema se no sistema-mundo desaparecese a competitividade do horizonte. Mais, desde o momento en que acceder á vida en sociedade, a unha vida profesional ou laboral é unha competición, todo o alumnado debe ter a mesma igualdade á hora de poder competir (sabendo que isto é falaz e ilusorio por como se reparten as cartas).
Mentres vivamos nunha sociedade hexemonizada polo capitalismo, que somete a unha carreira competitiva aos seres humanos, non podemos deixar que sexa dito sistema o que escolla directamente ao alumnado en función das súas necesidades. Lémbrame esta ocorrencia a cando se dicía que o mellor sería que os equipos directivos escollesen directamente ao profesorado, sen necesidade de oposición, tal como acontece nalgún país de clara doutrina neoliberal.
O problema é a ausencia dunha educación verdadeiramente inclusiva, que permita que a formación sexa o fin da educación, para emanciparse, para poder demorarse, sen someterse a unha carreira de escollas e ser un cidadán ou unha cidadá que practica o pensamento crítico e reflexivo. Mais, non sexamos inxenuos ou hipócritas: o imaxinario capitalista colonizou o ensino e o alumnado sabe que o que estudan ten que 'servir para algo'.
O esforzo de hoxe explícase en función da consecución dese ‘algo’ que serve para seguir. En consecuencia, se a formación é un servir para ‘algo’, e ese ‘algo’ é sentido coma un regalo, o desexo de esforzarse para formarse, nun imaxinario dominado pola rendibilidade capitalista, simplemente desaparece da ecuación. E xa veremos a eses mesmos que ‘regalan’ laiarse e inventar un novo relato sobre o ‘marabilloso’ que é formarse...
No entanto, difícil é enganalos. O sistema capitalista é unha selva salvaxe e coñecen numerosos casos próximos do difícil que é todo, a pesar de estudar. Saben que os títulos non impiden a precariedade, os malos salarios, a emigración.
Agás para as persoas alienadas e obnubiladas, o remate deste accidentado curso foi caótico e quedou ben evidente que o alumnado, en canto ministra e conselleira comunicaron que a nota final non podía empeorar con respecto á das dúas primeiras avaliacións, desconectou nunha porcentaxe non pequena da falacia dixital. En conversas persoais, entre risas, algúns manifestaban que estaban xa de vacacións.
O problema é que nunha sociedade capitalista sempre existe un ‘filtro’ segregador. Que ferramentas tería un alumno ou alumna que presente un certificado con 5 ou 6 suspensas para acceder a un posto de traballo? Como podería esixir un salario digno ante o ‘favor’ que lle fan? (hoxe escoitamos isto tamén).
A eliminación do conflito, da discrepancia argumentada nesta sociedade neoliberal do politicamente correcto vai da man da existencia da sobreprotección, dun paternalismo/maternalismo mal entendido e dunha perigosa infantilización da sociedade. A supresión das engurras só pode ser unha mala nova para unha democracia sana. Pero o capitalismo non quere unha Democracia digna dese nome: son incompatibles.
Polo tanto, as ocorrencias en tempos de capitalismo só poden ser unha escusa para establecer maneiras diferentes e diferidas de segregar. Todo dependerá de en que momento se establece esa segregación e diferenciación que conduce e subxace á desigualdade estrutural que naturaliza o capitalismo.
Referencias bibliográficas
Accardo, A. (2020), Le petit-bourgeois gentilhomme. Sur les prétentions hégémoniques des classes moyennes, Agone: Marseille [1ª edición 2003].
Deneault, A. (2919), Mediocracia. Cuando los mediocres toman el poder, Turner: Madrid [1ª edición francesa de 2015]
Han, B.-Ch. (2020), La desaparición de los rituales. Una topología del presente, Herder: Barcelona.
Ron Fernández, X. (2020), “La desaceleración como práctica educativa”, Educación para el Bien Común. Hacia una práctica crítica, inclusiva y comprometida socialmente, Enrique Javier Díez Gutiérrez y Juan Ramón Rodríguez Fernández (Dirs.), Octaedro: Barcelona, pp. 273-285.
Rosa, H. (2019), “Diez tesis para comprender la Modernidad”, Remedio a la aceleración. Ensayos sobre la resonancia, Ned Ediciones: Barcelona, pp. 25-42.
Xabier Ron Fernández
Brión, 12 de xuño de 2020
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire