Xa pasou un longo mes desde que Praza Pública nos pendurara aos autores (Jorge Linheira e Xabier Ron) unha fonda reflexión sobre ese aeroporto sen avións que é a Cidade da Cultura.
Hoxe, permítome aloxalo neste meu blog e que as persoas que non o fixesen podan lelo con pausa. Trátase do primeiro artigo dunha serie que imos elaborar os dous para tratar de dar a nosa visión, a nosa diagnose sobre a cultura en Galicia, desde os aspectos máis relevantes.
Agardo, agardamos os dous autores, que sexan do interese dos lectores.
*****
A
política cultural no contexto da globalización: xiro neoliberal,
instrumentalización e xeración de elefantes brancos.
As
grandes infraestruturas culturais constituíron nas últimas dúas
décadas un dos principais obxectivos das políticas culturais
asociadas ao modelo hiperdesenvolvinte do urbanismo empresarial, como
ferramenta da política cultural, como clave para o desenvolvemento
urbano e como símbolo de globalización do place
branding.
No Estado español, en moitas ocasións baixo o paraugas do
traxicómico lema de “somos
la octava potencia mundial”,
as comunidades autónomas desenvolveron conxuntos de infraestruturas
que polo seu sobredimensionamento poden ser cualificadas de
“elefantes brancos” culturais. A súa xénese responde á
adopción do modelo da cidade creativa que leva numerosos problemas
de sustentabilidade e expón numerosas dúbidas sobre a súa
utilidade cultural e rendibilidade social.
Estes
“aeroportos sen avións” da cultura constitúen un elemento
característico do modelo adoptado polas cidades, especialmente no
Estado español. En primeiro lugar, porque son espazos que
rapidamente perden a utilidade para a que foron edificados -sexa
porque se termina o gran evento para o que foron deseñados ou ben
porque os usos reais son diferentes aos usos previstos-, creándose o
que Marc Augé denomina como ruínas modernas, infrautilizadas e en
proceso de degradación.
En segundo lugar, os “elefantes brancos”
son produto dunha estratexia que pretende fascinar ao público -neste
caso aos cidadáns locais e globais-, xerando unha euforia que
distrae do proceso de transformación urbana que o acompaña e
xustifica os seus efectos negativos para os sectores máis excluídos
(segregación e xentrificación) nun discurso que mestura a
lexitimidade da cultura –ninguén pode opoñerse a nada feito no
nome da mesma- e os supostos beneficios no futuro destas actuacións.
En función disto, o cálculo do custo en relación aos usos sociais
é abandonado en función duns supostos impactos indirectos e un
beneficio no intanxible da susodito place
branding.
Con todo, estas infraestruturas revélanse pronto caras de xestionar,
insostibles social e economicamente, imposibles de rendibilizar e
difíciles de manter, podendo xerar a medio e longo prazo unha imaxe
de desbaldimento e decadencia. Finalmente, os “elefantes brancos”
xeran un gran problema de sustentabilidade e amortización, posto que
restan recursos presentes e futuros ao ecosistema cultural local á
vez que moitas veces son dificilmente reutilizables para outros usos
diferentes dos que foron concibidos.
A
Cidade da Cultura: historia, contestación e oportunidades perdidas
O faraónico
proxecto do antigo ministro de Franco non pasou desapercibido para a
sociedade organizada. De forma inmediata, xurdiron voces que se
opuñan a ese monumentalismo. Voces que proviñan de organizacións
políticas de esquerdas e nacionalistas, así como de colectivos
sociais de diversos eidos de actuación. A medida que progresaba o
proceso construtivo, e que se ían coñecendo as cifras da
aberración, as voces reduplicaron a súa forza.
O resultado das
eleccións do 19 de xuño de 2005 permitiu a creación dun goberno
bipartito de distinto signo ao de dereitas que gobernara Galicia
desde a entrada en democracia. O bipartito creado por PsdG e BNG
iniciaba o seu goberno o 2 de agosto de 2005 e facíao sostido por un
desexo real de cambio, despois das desfeitas da dereita caciquil de
Fraga. Mais, contra todo prognóstico, o 16 de abril de 2009 o
bipartito cedía de novo o paso á dereita representada por Núñez
Feijoo. A causa pode vir dada polo desencanto e pola percepción nos
apoios de que o cambio desexado era feble e que non se fixera todo o
debido desde unha óptica de esquerdas e nacionalista.
Ese
desencanto revelouse de forma absoluta con todo o que tiña que ver
coa Cidade da Cultura (dende agora CdaC), xa que nada semellaba
alterar o sendeiro que se trazara con Fraga. Por iso, a mediados desa
lexislatura, e ollando os procedementos erráticos de Ánxela Bugallo
na Consellería de Cultura, a finais de agosto do ano 2007, aquelas
voces críticas coa CdaC decidiron dar un paso adiante e conformaron
a Plataforma
Cidadá “Cultura Si, Mausoleo Non”
que se asentou nunha serie de principios fundacionais: a) eliminar o
proxecto da CdaC, disolver a Fundación CdaC e non executar ningunha
obra máis; b) anular os orzamentos destinados á CdaC e redistribuír
as súas contías nos servizos públicos básicos de sanidade,
educación e políticas sociais; c) aproveitar as obras executadas e
edificios rematados para albergar as instalacións da Administración
Autonómica; d) procurar a depuración de todas as responsabilidades
penais que houbera lugar; e) responsabilizar ao goberno bipartito e á
consellería de cultura a continuidade do soño fraguián.
Coa
actividade da Plataforma certos sectores da sociedade galega
comenzaban a percibir a importancia da demouca de recursos públicos
que supón a CdaC. Mais o certo é que a loita que levaron a cabo
grupos mediáticos (exemplares no negativo foron La
Voz de Galicia
(en contra) e El
Correo Gallego
(a favor)) desvirtuaba a realidade que se desexaba transformar para
beneficio da cultura en tanto que dereito básico das persoas. Unha
loita que era non só mediática e corporativa, senón que repousaba,
en última instancia, nun localismo atávico, errado, que impedía
ver o cerne da cuestión. Denunciamos polo tanto a ausencia dunha
política informativa veraz, ao mesmo tempo que criticamos este
localismo
cego e impropio que tanto dano fixo ás posibilidade de Galicia como
nación e que, neste caso, lesionou, de forma irremediable ate o
momento, o dereito de acceso á cultura, así como significa unha
lousa orzamentaria que ruína as posibilidades dunha política
cultural en Galicia digna dese nome, mais aló das redes clientelares
das que se dotou o propio funcionamento da CdaC. O desbaldimento de
diñeiro público non se pode xustificar de ningunha maneira, polo
que criticamos e lamentamos o localismo ou o sectarismo e o
corporativismo que foron usados como escudos protectores e como armas
arreboladizas.
O
certo é que o Bipartito foi un histórico tempo que supuxo unha
ocasión perdida para redefinir o proceso construtivo do Gaiás e
habilitar unha solución que fose a máis beneficiosa para a
cidadanía galega desde un punto de vista social e a menos gravosa
desde un punto de vista económico. En calquera caso, insistimos no
esencial: o Gaiás non pode nin debe dedicarse á Cultura.
Orzamentos
e chiringuitos da CdaC: o perigo da “nova cultura”.
Esa lousa
orzamentaria é ben visible se ollamos os datos máis recentes, os da
última lexislatura e os proxectados para este 2017, onde o
chiringuito creado para xestionar a CdaC, a Fundación, segue
acaparando o 14% dos Orzamentos totais destinados a Cultura (máis de
9 millóns de euros dos 63 millóns de euros). Xunto con este
centralismo económico, os Orzamentos que a Xunta destinou a cultura
demostraron unha estratexia propia que consistía en converter en
marxinal aspectos propios da cultura de base e, ao mesmo tempo, en
degradar, a través dos recortes e da conxelación no nivel de
supervivencia a entidades cuxa función xira ao redor da cultura en
galego e que se vén na obriga de realizar xogos malabares e
circenses dificultosos para cumprir cos obxectivos deseñados no
momento de nacer. O universo da protección do noso patrimonio
histórico e natural dá conta diso, onde nunca houbo tanta
ineficacia, desidia, abandono e entreguismo ao capital privado de
bens que son do pobo. Mais tamén o equilibrio e a equidade nas
axudas a institucións como o Museo do Pobo Galego ou a Fundación
MARCO que provocaron que se cuestionaran a súa propia existencia.
Mais tamén o sector do mundo da edición en galego. Ou a debilidade,
a pesar de consideralas “industrias”, de todo o que ten que ver
co audiovisual. Son demasiadas as demostracións do desleixo e da
fuxida de responsabilidades do Departamento de Cultura da Xunta de
Galicia que non podemos ir máis aló desta breve síntese.
Detrás do
centralismo económico, da “chiringuitada” agóchase un perigoso
desprazamento ou desvío estratéxico sobre o que debemos considerar
por cultura. De feito, se ollamos os Estatutos da Fundación CdaC e o
feito de que no Gaiás estean tamén AMTEGA e o Centro de
Emprendemento Creativo de Galicia podemos dicir que se produce unha
colonización por parte do concepto das “clases creativas” de
Richard Florida -nunha nova mostra do “cosmopaletismo” que
caracteriza a dereita rexionalista que nos goberna-, a verdadeira
estratexia da dereita capitalista que representa Feijóo. A lectura
pretende embelesar espíritos pouco formados ou afíns e así xorden
conceptos-maná como “novas tecnoloxías” (art. 7.b), a
realización de “actividades non estritamente culturais” (art.
7.c) e unha ensalada do que interesa por riba de todo: emprendemento
empresarial, innovación, tecnoloxía e competitividade.
En ningún
momento, por exemplo, do artigo 7 de ditos Estatutos, ollamos a
palabra “servizo público” ou “garantir o dereito de acceso á
cultura”. O triunfo da CdaC é o triunfo do Capitalismo máis
salvaxe...o que se asenta na fenda estrutural da desigualdade. Por
iso, cómpre que alertemos contra as “liñas de fuga” da creación
artística supostamente alternativas mais que se fundamentan no xesto
que marca a eficacia do capitalismo: desregulación, inestabilidade e
precariedade, innovación perpetua, competitividade e cultura como
marca de individualismo e non como espazo de recoñecemento
colectivo. A “nova cultura” devora as posibilidades reais da
Cultura entendida como dereito básico da cidadanía galega.
A
ineludible potenciación do ecosistema cultural galego dende as
administracións públicas
O
mausoleo do Gaiás -ao que se accede dende a avenida Manuel Fraga-
supón un claro exemplo no que, baixo unha retórica da eficiencia do
sector privado, se implementan fórmulas que imitaban a nova xestión
pública no sentido de que prometían eficiencia e independencia do
control público, pero que, en realidade, foron estreitamente
controladas e instrumentalizadas polos gobernantes como medio de
márqueting político e instrumento para favorecer o sector da
construción. Así, na súa xestión diaria viuse embazada polo que
poderíamos chamar “poética do dispendio”, escenificada por
casos de mala xestión, malgasto e prácticas corruptas que mostran
unha confusión interesada dos intereses privados e a política
cultural pública. Quizais por iso, sexa o momento de reformularmos,
de forma colectiva e participada, se fronte ao modelo que representa
a CdaC, cabe impulsar outro modelo no que prevaleza o valor cotián
do micro nun ecosistema cultural sustentable, vinculado aos intereses
próximos da cidadanía ou nos que se denominaron “espazos do
procomún”. En definitiva, a cultura é unha actividade, e debería
parecerse máis a un enxame que a un elefante branco.
En
contraposición o capitalismo cultural, capaz de transvasar 200.000
euros do tícket eléctrico para dedícalos a iluminar o que moita
xente denomina o Valle
de los Caídos Gallegos,
utilizamos o concepto de ecosistema cultural -que vai máis aló do
tópico idealista que circunscribe o concepto de cultura unicamente
ás belas artes no seu concepto máis tradicional- para abranguer
todo aquilo que nos constitúe como cidadáns e cidadás. Partindo
dunha reformulación propia do concepto althusseriano de ideoloxía,
significamos como todos os xestos culturais forman parte dunha cadea
de compromisos, ou a ausencia deles, que afecta a nosa contorna
próxima, pero tamén ao orbe común que habitamos. Por iso fálase
de cultura ecolóxica, que afecta á sustentabilidade dun hábitat, e
de cultura educadora porque ten que ver coa formación permanente de
todas as persoas, en calquera lugar do planeta e ao longo de toda a
súa vida.
Debemos
percibir a cultura como unha ferramenta de transformación social,
máis se cabe nun momento de crise ética e moral como a que sufrimos
desde hai moito tempo, onde, en reiteradas ocasións, se transmite
que a preocupación exclusiva do mundo cultural é o mantemento da
súa industria e a redución do IVE; e non a supervivencia dun
ecosistema moito máis complexo que, ademais das mercadorías,
produce unha ampla e fonda rede de experiencias creativas e
artísticas, coñecementos humanísticos e científicos, recursos
simbólicos e un vasto campo propicio para a experimentación e a
imaxinación. Ademais de bens comúns, relacións sociais,
intercambio de saberes, costumes populares e pautas de comportamento
que podemos denominar patrimonio inmaterial e, sobre todo, aberto a
novas ferramentas de produción conceptual e tecnolóxicas dispostas
a confrontarse a un novo réxime de comunicación dixital. Non
podemos esquecer que a cultura, ademais de ser o que nos constitúe,
é un mecanismo para concibir procesos sociais transversais,
renovadores e institúentes.
O ecosistema
cultural é moito máis que o seu sector industrial, se a cultura
fose tan só unha manufactura, o lóxico sería que as axudas que
recibise se canalizasen a través dos mesmos procedementos aplicables
ao resto de industrias. As persoas responsables da política cultural
do noso país deberían traballar por unha transformación do seu
ecosistema a través do que Moulin e Urfalino catalogaron como
“democracia cultural”, unha garantía de universalización dos
bens culturais para toda a cidadanía, desde a participación activa
desta no seu uso e goce. Pensar o mesmo como unha posibilidade de
desenvolver o procomún: entendido como a corresponsabilidade da
administración pública entre o interese público -mediación
profesional, reformulación de infraestruturas, redistribución de
recursos- e a capacidade cidadá para autoxestionar, na medida que
sexa posible, os recursos que son de todas e todos, a partir de
movementos que esixan unha cultura libre de estado.
REFERENCIAS
BIBLIOGRÁFICAS
-Augé,
Marc 2003. El tiempo en ruinas. Barcelona: Gedisa.
-Florida,
Richard L. 2005. Cities and the creative class. Londres: Routledge.
-Rius-Ulldemolins,
Joaquim y Hernàndez, Gil-Manuel 2016. "El Palau de les Arts de
Valencia, un “elefant blanc” desbocat? Neoliberalisme, política
urbana i política cultural", Arxius de ciències socials, 33:
99-116.
-Rius-Ulldemolins,
Joaquim, Hernàndez, I. Mart y Torres, Francisco 2016. "Urban
Development and Cultural Policy “White Elephants”: Barcelona and
Valencia", European Planning Studies, 24: 61-75.