Captatio
benevolentiae
Hai
días en que un se pode alterar por calquera cousa, certo. Máis, se
cabe, cando vivimos separados da familia, das amizades e da natureza
e podemos comprobar a natureza inconsciente -por ser suave- dalgunhas
persoas durante este confinamento forzoso. Por iso, quizais, cando
unha amizade me mandou a través de telegram o que parecía un
documental sobre a nosa lírica medieval sentinme, de primeiras,
contento. Mais, en canto comecei a escoitar o que se dicía sobre
Martin de Padrozelos, anoxeime e, en canto avanzaba no seu visionado,
o anoxo multiplicábase, tanto ía contra os piares das evidencias
científicas ao erguer a condición de ciencia o que son simples
desexos e teimas un tanto oportunistas. En efecto, digo oportunistas
porque o produto faise coa achega de diñeiro público do programa
dedicado a publicitar o Xacobeo 2021. Tentarei explicalo con
moderación, rexistrando as incongruencias científicas e deixando de
lado as fermosas evocacións paisaxísticas do documental.
Os
inicios da nosa lírica
A
lírica medieval galega e portuguesa ten unhas datas imprecisas de
inicio, mais despois dos minuciosos e científicos estudos de José
Antonio Souto Cabo (2012), de Antonio Resende de Oliveira (1994),
Henrique Monteagudo (2009) ou mesmo de quen escribe (2003, 2015),
coñecedores da documentación e das datacións dos trobadores da
nosa lírica, podemos establecer -coa lóxica prevención en estudos
asentados en documentación medieval- uns inicios a partir da
década de 1175, se atendemos á
produción conservada nos nosos cancioneiros. E se consideramos os
autores que figuran na Tavola Colocciana e dos que non se nos
conservou a produción por accidentes (mutilacións) nos
cancioneiros, na década de 1165, con
certa probabilidade a través da figura de Johan Velaz,
peza chave como describe Souto
Cabo (2012: 17-21, 31-41).
Johan
Velaz era fillo de Vela Goterrez e Sancha Ponce de Cabrera e, en
consecuencia, descendía por liña paterna dunha Trava, Toda Perez,
que casou con Guterre Vermudez, pai do posible trobador. Johan Velaz
tivo cando menos 5 irmáns e 1 irmá, tal como recolle a
documentación. Dos datos despréndese que debeu nacer ao redor da
década de 1145-1155 e que morreu entre o 5 de xullo e o 7 de
decembro de 1181. A reconstrución prosopográfica e xenealóxica
permite relacionalo con varios dos trobadores dos inicios:
Osoir'Eanes, Roi Diaz dos Cameiros, Pero Rodriguez da Palmeira,
Garcia Mendiz d'Eixo, Johan Soarez Somesso, Fernan Paez de
Talamancos. Polo tanto, se naceu en 1145, ao redor de 1160 xa podia
estar en idade de crear ou 1170, se collemos a data de 1155 como
nacemento.
En
todo caso, unindo a produción conservada e a perdida, podemos
establecer o eixo 1165-1175 como momento inicial da nosa lírica,
algo que vén corroborar o que establecéramos nun traballo do ano
2003 e que se asentaba nun máis antigo do ano 1998.
Estes
datos non se dan á lixeira, responden a un duro traballo de pesquisa
documental, de análise e reflexión para poder reconstruír as
prosopografías e as árbores xenealóxicas. Sempre existirán,
loxicamente, novas posibilidades, pero derivadas do que nos ofrezan
novos achados ou novas lecturas do xa existente que reparen en eivas
realizadas.
Por
iso, non se pode dicir, de forma taxativa, para maior gloria dun
produto audiovisual -supoñendo que así se divulgará máis pola
sorpresa que representaría- que Martin de Padrozelos é o primeiro
trobador da nosa lírica.
Iso
é o que acontece co documental de menos de media hora que coñecín
divulgado a través da Asociación de Periodistas e Estudosos do
Camiño de Santiago (APECSA), que ten por nome Trobador no camiño:
andares pola lírica de Martín de Padrozelos
(https://www.youtube.com/watch?v=nm3bwdWrQ4Q).
O documental, xunto cunha recreación musical das cantigas de Martin
de Padrozelos a cargo do grupo musical A Quenlla, forma parte
do proxecto que dita APECSA leva a cabo cunha axuda da Xunta de
Galicia a través do programa 'O teu xacobeo'.
A
interpretación musical das cantigas: controversia entre ciencia,
divulgación e recreación libre
Nada
temos con que se musiquen con criterio divulgativo as cantigas de
calquera trobador e, neste caso, as de Martin de Padrozelos. Cómpre
lembrar, iso si, que estas cantigas non contan con notación musical
nos cancioneiros e que o seu rexistro é obrigadamente o da
monodia e que non se anotaba o acompañamento instrumental.
Existen
entre os investigadores aínda moitas discordancias musicolóxicas e
filolóxicas sobre a execución musical das cantigas e como
interviñan nela os instrumentos. Por iso, a interpretación actual
dun repertorio medieval coma o das nosas cantigas debe ser algo moi
ben explicado para sabermos se o que se ofrece é un intento máis ou
menos arqueolóxico de recuperación do noso patrimonio musical ou
se, pola contra é unha divulgación asentada na recreación libre
dos nosos textos medievais ou mesmo unha deliberada e arriscada
experimentación. Só cómpre dicilo, informar e non pretender nada
que non sexa o que se vai ofrecer. Por iso, cando Martinho Santalha
ou Dulce Fdez Graña, dúas das voces expertas que falan, din que o
de Padriozelos era 'poesía cantada' (35ss, Martinho Santalha) non
din nada, xa que non se sabe realmente como se cantaban. Entón, que
se nos ofrece musicalmente das cantigas de Martin de Padrozelos? Unha
interpretación arqueolóxica? Unha recreación libre?
Non
se afirma no documental, mais partamos da seguinte afirmación do
filólogo-musicólogo Antòni Rossell (2013: 353): "No
olvidemos que cualquier interpretación del repertorio monódico
medieval con pretensiones arqueológicas es pura hipótesis, y
expresiones como “música medieval revidiva” son pura
entelequia".
No
documental, non obstante, Yaiza Seijo, unha das músicas que
participa no proxecto chega a dicir que o seu traballo musicolóxico
é fermoso porque consiste en "recuperar
as orixes da música galega" (17m). Esta afirmación fálanos de
arqueoloxía e é ousada de máis, sobre todo cando ela mesma di que
o seu labor consistiu en arranxar violonchelo e coros.
Que
hai gusto e estética na interpretación que realiza a Quenlla, iso é
indubidable, mesmo diremos que hai ideoloxía. Como lembra Rossell
(Ibid.:
353): "Mientras algunas de las
interpretacions/grabaciones comercializadas responden a la intuición
de los intérpretes, otras están respaldadas por minuciosos estudios
musicológicos y filológicos y llevan detrás largas investigaciones
y a ninguna de ellas les podremos negar un valor estético".
Desde
logo, hai unha discordancia entre o que se ofrece e o que se
pretende. Consultada unha compañeira musicóloga, Estrela Gómez,
sobre a natureza da interpretación do repertorio de Padrozelos,
deseguida xorde que a interpretación é tonal, cunha organización
acórdica e que no plano rítimico non se acolle aos modos nin ao
ritmo prosódico. Resulta evidente que é unha recreación libre de
textos medievais e que non pode pretender ter ningunha intención
historicista desde o punto de vista musical. Aparecen varios
instrumentos ao mesmo tempo -imaxinade ao bo de Martin de Pradozelos
a cabalo e levando todos os instrumentos- e de forma frecuente varias
voces. No fondo, trátase dunha estética romántica ancorada no
suposto tradicionalismo das cantigas de amigo que nos levaría nunha
liña do tempo artificiosa de forma directa a Rosalía de Castro e ao
noso cancioneiro popular actual. Unha liña que esquece que o
repertorio monódico medieval era litúrxico e aristócrata. E que a
austeridade na interpretación debe ser a norma e non unha excepción.
Poderíamos
concluír con Rossell que "aún hoy continuamos debatiéndonos
entre lo que nos gusta y lo que la investigación musicológica y
filológica nos indica para una interpretación lo más próxima
posible a la música medieval". No entanto, cómpre coherencia e
mesura para non dicir que esta musicalización significa recuperar as
orixes da nosa música medieval ou que a música 'recuperada' conduce
á nosa identidade (27m).
O
desexo como ciencia
Danse
afirmacións que son abraiantes e que repousan nun mero desexo ou, no
caso de Xulio Pardo de Neyra, nunha teima, pois así podemos definir
a evolución que se deu entre a publicación de seu libro en 2005,
onde un interrogante acompañaba o título da obra (Martín de
Padrozelos, o primeiro trobador da lírica galego-portuguesa?) e
a declaración coa que abre o documental: "Martin é o primeiro
trobador da lírica galega"(Julio Pardo de Neyra, 57''). Teima
que se converte xa en obsesión evidente na reelaboración en forma
de artigo da súa teoría no ano 2015.
Que
hai da súa colocación nos cancioneiros? Como entrou na nosa
tradición manuscrita? Podemos falar de cronoloxía sen ter en conta
estes datos codicolóxicos? Sen considerar a documentación medieval?
Apoiándonos só na existencia dunha inscrición nun bordo de madeira
nunha casa , si centenaria, pero que probablemente non sexa de finais
do século XI-inicios do XII como queren os autores do documental?
Apoiándose
nun Martinus Petri presente na documentación de Samos durante
a segunda metade do século XI, nado ao redor de 1075 e aínda vivo
en 1149, fillo dun Pero Peláez, posuidor de bens en Lóuzara e do
que, Pardo de Neyra (2005: 115), con absoluta forza taxativa
afirma: "calquera pregunta que nos fagamos ao respecto apunta
a que se trata do poeta aludido, quen por iso queda convertido en
trobador". Semella un dogma de fe, xa que non se poden levar os
inicios da nosa lírica sen probas a finais do século XI. No
documental di que sería "un nobre, un fidalgo, non un
cabaleiro especialmente ben posicionado na sociedade daquel momento
[...] senón un nobre achegado [..] ao mosteiro de Samos" (Pardo
de Neyra, 3m20s). De novo, son meras especulacións. Despois, o
relato deixa caer preguntas -que só a ciencia documentalista podería
responder- sobre a posibilidade de que Martin de Padrozelos fose
monxe no mosteiro, lugar en que mesmo podería ter vivido (18m). Sen
dúbida, na formulación destas preguntas pesou o artigo que o propio
Pardo de Neyra publicou no 2015, onde introduce como novidade ao que
xa recollera na obra de 2005, o feito de que "Quizás
hubiese sido monje y, tras exclaustrarse, decidiese vivir y cultivar
sus bienes de Praducelo, hipótesis que muy bien se adaptan a los
datos ofrecidos en su única cantiga de amor,
por la que, además, constata la temprana asunción de los moldes
provenzales por parte de las esferas intelectuales de Galiza".
Estas
afirmacións de Pardo de Neyra son perigosas, xa que divulga o que é
un desexo/teima/obsesión como evidencia científica cando non existe ningunha
base minimamente científica que permita mantela.
As
voces femininas que interveñen como expertas, como Dulce Fernández
Graña, usan o estereotipo para definir a textualidade das cantigas
de Martin de Padrozelos, e eloxiando, quizais en exceso, o que é
retórica e uso axeitado de motivos poeticos propios da cantiga de
amigo e de santuario. Entendemos todo isto dentro do mecanismo de gap
que manifesta o documental, xa que se escoitan moitos lugares comúns
anacrónicos sobre a muller cantada nas cantigas de amigo
('sensibilidade feminina'?).
Outros
dos estereotipos éo o de considerar que os xograres eran simples
executantes das composicións dos trobadores (Dulce Fdz-Graña, 15m).
Mais poderiamos sinalar outras delicadezas (sic) como dicir
que a consolidación da nosa lírica provén do tradicionalismo das
cantigas de santuario. Unha mostra máis que vincula unha certa
deriva romántica asentada nos atributos que conformarían a
identidade galega.
Samos
e o Camiño de Santiago
Resulta
evidente que existe un gran desexo de vincular -e xustificar?- o
proxecto coa promoción do Camiño de Santiago. Mais, para iso, non
era preciso alterar os avances que se produciron en investigación da
nosa lírica medieval. Ninguén con criterio pode ignorar que o
Camiño de Santiago artella como nó de comunicación esa zona,
entrando polo Cebreiro, e baixando por Triacastela e Samos. Ou que
nesa zona conservamos un dos xacementos arqueolóxico máis
importantes de Galicia, a Cova de Eirós, e que require de especial
protección (tal como solicitamos nós no Parlamento de Galicia entre
2012 e 2016). A fermosura das imaxes é evidente. Iso non está en
discusión aquí, senón as pretensións que adquire o envoltorio coa
recreación da vida e música de Martin de Padrozelos.
Insistimos
en que un desexo ou teima non substitúe -ou non debe facelo- a
evidencia asentada en datos científicos de tipo documental ou
codicolóxico. Desexo érao o de Uxío Novoneyra, que xa relacionara
nun artigo en El Progreso (10-10-1954) a Martin de Padrozelos
con esa casa centenaria e con San Xoan de Lóuzara, alentado en que
nunha aldea de Lóuzara se celebraba a San Salvador, o santo aludido
nas cantigas de santuario de Padrozelos. Mais iso pode ser tanto
certo...como non. O que non dixo, porque non se podía dicir era que
o de Padrozelos era o primeiro trobador.
Recompilemos
o que sabemos de maneira máis científica
Que
di a súa colocación nos cancioneiros?
Segundo
os estudos de Resende de Oliveira, Martin de Padrozelos foi inserido
na nosa tradición manuscrita en tanto que parte integrante dun
probable Cancioneiro de Xograres Galegos (CXG). Todos os
autores deste CXG, previsiblemente, desenvolveron a súa actividade
poética e musical grosso modo entre 1240 e 1290.
Que
di a toponimia presente en dúas das súas cantigas?
Hai
anos (en 1996) en LPGP rexistramos
sobre a posibilidade de que fose natural da parroquia lucense de San
Xoán de Lóuzara, onde existe un Padrucelo e a famosa casa
centenaria chamada Martin á que se refería Uxío Novoneyra
en 1954, mais, como este mesmo manifestara non existe o topónimo
Valongo, que debería dar nome á parroquia que se situaría baixo a
advocación de San Salvador.
No documental, no entanto, maniféstase
claramente que Valongo sería un monte da zona...raro que o poeta do
Courel non o coñecese. Pardo de Neyra insiste en que debe
identificarse co regato de Valelongo que daría nome a unha localidade homónima no Cebreiro. Esta hipótese non nos semella acaída, xa
que, por norma, os santuarios invocados exercen de polo de atracción
do espazo en que se situan e pouco sentido tería separar o santo invocado (San Salvador) do territorio (Valongo). Todo apela a que cómpre situar o
santo advocado nunha igrexa parroquial.
Anos
despois, Oliveira (2001) quédase coa existencia, na contorna do
mosteiro de Montederramo, dos topónimos Padrozelos e Valongo,
“sinalizando, talvez, a região onde nasceu”. No traballo que
presentamos no ano 2019 na homenaxe a Antón Fraguas analizamos esta
afirmación e concluimos que non existe o topónimo Valongo no
concello de Montederramo, mais nada impide que o autor sexa
orixinario dunha localidade e que, por circunstancias que se nos
escapan, estivese vinculado a outra zona, como por exemplo San
Martiño de Valongo no concello ourensán de Cortegada.
En
datas máis recentes, Souto Cabo (2018) pensa que o topónimo que
designa a orixe do autor é o actual Peroselo, aldea de San Miguel de
Augasantas no concello pontevedrés de Cotobade, preto do lugar de
Martin e a 400 metros do lugar de Santo André de Valongo, no mesmo
concello.
Que
evidencias documentais posuímos?
De forma fidedigna quizais
ningunha. A única que podemos achegar, froito dos nosos traballos na
documentación medieval (Ron Fernández, 2019: 333, n. 22), é a dun
Martin Perez Pradoçellos, rexistrado en 1281 no mosteiro de
Montederramo en tanto que beneficiado no testamento de dona Maria
Meendez e que analizamos con
fondura nun traballo exhaustivo que estamos realizando sobre a
documentación de Montederramo e as parentelas aristocráticas
(Montederramo I, doc. 413, 1281-setembro-04. Torbeo),
dato que non descoñece Pardo de Neyra, mais que desbota para manter
a súa hipótese "impossível e inverosímil”
como di Souto Cabo (2018).
Conclusión
Como
se pode ver, estamos lonxe de poder afirmar cal é o concreto lugar
de orixe de Martin de Padrozelos, pero o que si somos quen de
aseverar é que non é un autor de finais do século XI e inicios do
XII. Cómpre que insistamos, nun traballo xa vello (2003), nós
recuabamos a data de inicio da nosa lírica cara a 1175, apoiándonos
en evidencias tanto documentais como codicolóxicas. Moi
probablemente, o primeiro dos nosos trobadores pode ser, como quere
Souto Cabo, Johan Velaz, vinculado aos Trava, parentela na que
repousan os inicios e a consolidación da lírica medieval.
En
definitiva, Martin de Padrozelos non é o primeiro trobador da lírica
medieval galega e portuguesa.
Bibliografía
- Montederramo = Lorenzo, Ramón / Pérez, M (2016), Colección Documental do Mosteiro de Montederramo. Sécs. XII-XVI, Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 3 vols [vol. I]
- Oliveira, António Resende de (1994), Depois do espectáculo trovadoresco, Lisboa: Colibri.
- Oliveira, António Resende de (2001), O trovador galego-português, Lisboa: Notícias.
- Pardo de Neyra, Xulio (2005), Martín de Padrozelos, o primeiro trobador galego-portugués?, Noia: Toxosoutos.
- Pardo de Neyra, Xulio (2015), "Literatura y proceso identitario: Martín de Padrozelos y los inicios de la Literatura Gallega. Proyecto didáctico y perspectiva filológica", URL:http://oceanide.netne.net/articulos/art7-5.php. Oceánide número 7, ISSN 1989-6328.
- Ron Fernández, Xabier (2003), "Coordenadas históricas: tempo e espacio", in A lingua das cantigas. Congreso da Lingua Medieval Galego-portuguesa na rede, World Wide Web, http://www.vieiros.com/galego.org/lingua-dascantigas/relatorios/ron.html.
- Ron Fernández, Xabier (2015), A fenomenoloxía do don na lírica románica das primeiras xeracións, tese de doutoramento inédita, Facultade de Filoloxía, USC.
- Ron Fernández, Xabier (2019), "Reflexións críticas sobre o espazo nas cantigas de santuario da lírica medieval galega e portuguesa", Antonio Fragas: laboris causa. Trigo limpo candeal, edición ao coidado de Luís Cochón e Justo Beramendi, Cadernos Ramón Piñeiro, XXXIX, pp. 325-351.
- Rossell, Antoni: review of: Vox Suavis, La voz del olvido. Música de tradición oral española - Cantigas de amigo, [France]: Harmonia Mundi, 2012, in: Medievalia. Revista d'Estudis Medievals, 16 (2013), p. 353-358, http://recensio.net/r/04ebbaf914e6471fac451a0d5ab31fe5
- Souto Cabo, José António (2012), Os cavaleiros que fizeram as cantigas. Aproximação às origens socioculturais da lírica galego-portuguesa, Niteròi: Editora da Universidade Federal Fluminense.
- Souto Cabo, José António (2018), "Martim Codax e o fenómeno jogralesco na Galiza sul-ocidental", in The Vindel Parchment and Martin Codax. The Golden Age of Medieval Galician Poetry, edited by Alexandre Rodríguez Guerra and Xosé Bieito Arias Freixedo, John Benjamins Publishing Company.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire