O MODO DE VIDA E O SISTEMA DE CRÉDITO SOCIAL CHINÉS. DIALÉCTICA ENTRE AS VIRTUDES HUMANAS E AS DINÁMICAS DE CONTROL SOCIAL

Introdución

A elaboración deste artigo naceu durante estas dúas primeiras semanas de confinamento ao ler as consideracións de diversos pensadores sobre a natureza implosiva e explosiva do coronavirus con respecto ao noso de modo de vida, ás contradicións do hexemónimo capitalismo neoliberal e ás receitas ideadas polos poderes para erradicar/controlar o virus SARS-CoV-2, causante da enfermidade do COVID-19.

Á luz das xa coñecidas reflexións de Byung-Chul Han -un dos filósofos que mellor debullou o significado do noso modo de vida- sobre o mundo que podemos agardar despois da pandemia, que contrastaban na súa negatividade co optimismo de Žižek, decidimos indagar un pouco máis sobre os motivos que conducían a sociedades asiáticas como China, Xapón ou Corea do Sur a poder conter a propagación do virus e reducir a súa mortalidade moito mellor que en Europa e, sobre todo, moito mellor que en España.

Resultáranos chocante a idea do confucionismo como base na que se alicerzou a idea de control da sociedade por parte das autoridades do Partido Comunista Chinés (PCC) -destacada por Han- e que aí se cimentara o 'éxito' de China á hora de conter o virus. Este foi o sendeiro reflexivo que nos conduciu a un interesante e suxestivo artigo de Emmanuel Dubois de Prisque, "Le système de crédit social. Comment la Chine évalue, récompense et punit sa population", Institut Thomas More, xullo de 2019. Un traballo que é ponderado e equilibrado nas súas análises e que contén moitos aspectos que fan reflexionar e que deberan provocar unha precaución -ese é o noso entender- de cara ao futuro.

Ademais, este feito sintoniza moi ben coas advertencias que lanzamos coa mesa redonda 'A autodeterminación do ser humano ante a robotización da vida' (XVIII Congreso CILEC, A Coruña, 11-maio-2017, e que logo exportamos á Libraría Cartabón de Vigo o 30 de novembro de 2018. Non podo deixar de anotar -xa mesmo con nostalxia- que estivemos na mesma os ideólogos -Irene Tomé Urresti e eu mesmo- e tres sabios pensadores como son Francisco Sampedro, Alfredo Iglesias Diéguez e Ramón Vázquez. E nesa mesa advertimos, desde diferentes eidos da vida, sobre o perigo que implicaría o imperio da dixitalización e da robotización...e foi Sampedro, precisamente, quen lanzara as mellores e máis severas advertencias contra o modelo de vixilancia e control que se anunciaba en China...hoxe xa unha realidade.

Que é o Sistema de Crédito Social (SCS) chinés?

Non cómpre contestar de xeito precipitado. Temos que analizar que é, mais tamén de onde vén e por que ten éxito? A iso se dedica o artigo citado máis arriba e que servirá de guía. Trátase dun sistema de crédito (moi análogo, no fondo, aos índices de impacto de artigos de científicos en revistas especializadas) que quere elevar o nivel de integridade moral da cidadanía para que sexa unha sociedade máis civilizada e harmoniosa.

O poder central chinés soubo 'descentralizar' o proxecto para que fosen os poderes locais os que aplicasen a metodoloxía que considerasen máis axeitada en función da idiosincrasia da xente. Así, existen proxectos piloto en 43 municipalidades. O ano 2020 representa un ano de culminación. Os seus inicios remóntanse a finais dos anos 90 e inicios do 2000. Por poñer un exemplo ilustrativo, describiremos o sistema posto en marcha en Rongcheng (Shandong) con bastantes anos de experimentación, que establece seis categorías morais da cidadanía en función do 'comportamento' da persoa:

AAA => + 1050 pts: cidadán exemplar

AA => 1030-1049 pts: cidadán excelente

A => 960-1029 pts: cidadá honesto

B => 850-959 pts: cidadá relativamente honesto

C => 600-849 pts: cidadá que está nun nivel preocupante, de alarma

D => 1-599 pts: cidadá deshonesto.

A priori, cada cidadán parte cunha puntuación de 1000 pts, isto é, o poder considera que todas as persoas están nun nivel de honestidade. A puntuación, polo tanto, gáñase e pérdese e, en función da puntuación periódica, hai privilexios e hai perdas derivadas das recompensas e das sancións. 

O perigo, ao noso entender, é que puntuan dereitos, que deben ser inherentes e inalienables, non se poden quitar e someter a unha clasificación que, en última instancia, depende dos parámetros que establece o poder dominante.

Non pagar unha praza de aparcadoiro, fumar en lugares incorrectos, non visitar ás persoas maiores da familia, practicar as apostas e xogos on-line, criticar o poder establecido, sancións e multas impostas pola xustiza...son algúns dos motivos que provocan a perda de puntos. Doar sangue ou calquera dos aspectos anteriores en positivo serven para ir sumando puntuación.

Iso outorga unha serie de privilexios: obter créditos bancarios, acadar reducións en determinadas facturas, ter prioridade para desenvolver certos traballos, obter praza en centros de ensino, poder pasar por riba das listas de agarda para un tratamento ou operación. As persoas que obteñen estes privilexios están no que se denomina lista vermella.

Polo contrario, na lista negra están aquelas persoas que non poderán disfrutar de nada disto, verán como se lles nega créditos, como non poden acceder a determinados servizos sociais, como teñen un acceso limitado a determinados traballos, ou como se lles nega poder viaxar en avión (finais de marzo de 2019, máis de 13 millóns de persoas eran indignas para adquirir un billete de avión) ou en tren (case 6 millóns de persoas eran indignas). E, mesmo, se alguén se quixese poñer en contacto coas persoas da lista negra, un sms advertiríalle que desistise da súa intención.

Os mecanismos para percibir quen ten un comportamento incorrecto son diversos: a delación, a videovixilancia, a xustiza, as redes sociais (Webchat, principalmente), empresas de transporte e empresas de crédito, bancos, e o servizo alipay de Alibaba. Destas, asume un papel protagonista a videovixilancia e as técnicas de recoñecemento facial. Existe un proxecto chamado 'Claridade de neve' que quere encher no 2020 toda a xeografía, incluída a rural, de cámaras para ter unha cobertura e un control operativo total (no 2019 eran xa 200 millóns de cámaras).

Pero non só as persoas participan neste SCS, tamén as empresas son sometidas ao escrutinio das puntuacións. De feito, 51 empresas están na lista negra. Por exemplo, non pagar conforme a lei; explotar traballadores, vulnerar normas de protección da saúde dos traballadores, etc...son aspectos que penalizan. Segundo os ideólogos, o desexo de evitar esa lista negra está provocando a redución do comportamento incorrecto das empresas. Sinalan que se mellorou no pagamento do salario aos traballadores migrantes e que se reduciu a explotación laboral. Un deses ideólogos é Lin Junyue, declarado polo goberno como voceiro para tratar aspectos do SCS. 

 

Nos seus inicios naceu como unha ferramenta para favorecer as transaccións comerciais e financeiras con Occidente. Lembremos que China entra na OMC a finais dos 90 e que iso significaba un desexo de adecuación. Por iso, non resulta raro que no ano 2002, Jiang Zemín, o Presidente da República Popular de China e Secretario Xeral do PCC, dixera, no seu discurso do XVI Congreso do PCC, que China tiña que rectificar e normalizar a organización da economía de mercado establecendo un sistema de crédito social compatible coa mesma.

A aceleración veu da man da crise do ano 2008, que fixo ver que detrás da crise se agochaba o comportamento deshonesto, corrupto e mesmo criminal de grandes empresas. Para China era evidente que a economía non podía liberarse da moral, como sucedía en Occidente.

Esa asociación entre economía e valoración moral está moi vinculada ao sustrato cultural de China, en concreto a dúas correntes filosóficas que non están tan confrontadas como se pensa, o confucionismo (Confucio, entre VI e V a.C) e o legalismo (Shang Yang, séc. IV a.C e Han Fei, séc. II a.C). O primeiro cre na educación e nas virtudes humanas e o segundo asevera que as persoas precisan o dominio da lei para obter seguridade e estabilidade.

Moitos confrontan as dúas doutrinas, mais Emmanuel Dubois pensa que están máis relacionadas do que se di. En calquera caso, ambas doutrinas acabaron por permear o imaxinario, unha síntese entre o comportamento virtuoso e a necesidade de control e vixilancia para que aquel fose posible. Ancorado nesta necesidade naceu o sistema de control baojia no século XI, eminentemente rural e familiar, onde existía unha especie de precepto de vixilancia mútua e cada membro dos grupos familiares, de ser sancionado, provocaba que o castigo se aplicase a todo o grupo familiar. Isto provoca que o imaxinario asuma que os actos individuais teñen un beneficio e un perxuízo colectivo. Isto cómpre telo en conta.

Os baojia van e veñen ao longo da historia de China, chegando até 1954 cando o PCC os recupera en tanto que comités de barrio. Isto dura até que nos anos 70 o aperturismo económico, o éxodo rural -a pesar do sistema Hukou, que obrigaba á permanencia nunha provincia ou municipalidade- provocan que os comités perdan relevancia na súa función de control. O crecemento económico experimentado entre os anos 90 e inicios do 2000 non foi inocente, xa que a corrupción e os males cos que se culpaba ao capitalismo apareceron como grandes eivas do sistema. Aí foi cando, sobre o sustrato do legalismo e do confucionismo, se asenta o SCS para que non decida o mercado e si o poder instituído. Ao empregarse de maneira dominante o mundo 'frío' da tecnoloxía, o SCS preténdese obxectivo e liberado das emocións. A fábula tecnolóxica permite que os ideólogos pensen que o país sería gobernado pola virtude e o control das normas. Mais, a modo de quimera dialéctica, serían puntuadas de maneira negativa as persoas que criticasen publicamente o scs? Se fose afirmativo, o feito de que se diga que o sistema é positivo non serviría de moito.

Os puntos, por certo, non se perden para sempre, pódense recuperar cun curso de formación, cun informe que sinale a boa vontade e cunha escusa da persoa.

Como dicía Byung-Chul Han o sustrato cultural -onde se incardina a necesidade de que o individuo virtuoso beneficie ao colectivo- e as tecnoloxías de control social baixo o amparo do SCS posibilitaron que China (en Huabei, uns 60 millóns de persoas e en Wuhan uns 11 millóns, e 3.301 mortes) tivese éxito na contención do virus -hoxe só un contaxio local-. Sustrato e tecnoloxía de control que definen tamén a Corea do Sur, que só obrigou a corentena ás persoas contaxiadas, que foron detectadas primeiro mediante sofisticados procesos de xeolocalización para realizarlles o test e despois controladas mediante móbil e se vulneraban a súa corentena eran directamente sancionadas. O mesmo podemos dicir de Xapón. Outro feito non menor, e que ten moito que ver co canibalismo que puxo en práctica o neoliberalismo que degradou a sanidade pública e privatizou recursos sanitarios: nestes países existe en xeral un sistema sanitario forte.

 

E...Occidente...que?

Nun eido global, non podemos deixar de destacar a fascinación que as tecnoloxías de vixilancia, control e manipulación das persoas exercen nas elites. Levamos moito tempo falando do Gran Irmán. Pero sempre esperta resistencias na sociedade. No entanto, co reclamo do SARS-Cov-2, en determinados países, non europeos, como Israel, xa se anuncia o emprego dunha app 'Escudo' para facer seguemento das persoas contaxiadas, para controlar que manteñen a corentena.

Que vai prevalecer en Europa? O desexo de salvagarda da nosa privacidade e intimidade, dos nosos dereitos, ou o desexo de erradicar o SARS-Cov-2? Unha resposta vén dada polo anuncio do BOE de onte - 28-marzo de 2020-, onde o goberno do Estado ampara a creación dunha app encamiñada a controlar os movementos de poboación mediante xeolocalización. Por que de toda a poboación, preguntámonos?

Sen sermos expertos, pensamos que se trata de diagnosticar, de saber quen pode transmitir o virus e de saber que a persoa enferma mantén con rigor a corentena. Non obstante, quen garante que as persoas transmisoras ou en corentena son respectuosas e non frecuentan espazos públicos 'de primeira necesidade'? Eis o problema. Nunha sociedade moi individualista e onde a idea de ben común quedou sepultada debaixo da competitividade do capitalismo, non existe ningunha garantía: puidémolo ver cos desprazamentos masivos que se produciron desde Madrid cara a outras zonas en canto se anunciou que se decretaría o Estado de Alarma.

Polo tanto, ao noso entender o que cómpre é controlar a quen transmite o virus, non a toda a poboación. E, por outra banda, se unha persoa é transmisora sería absurdo que abondara con saber que se mantén na Comunidade Autónoma en que reside -como di o BOE de onte- cando do que se trata é de que non se mova da súa casa. Espallar por fóra non, pero por dentro si? Cando nen sequera, sen facer o imbécil, podo ir a visitar a un familiar? Curioso que sexa unha organización de extrema dereita, VOX, a que alerte sobre o uso desta aplicación. 

O que si procede, canda as medidas de seguemento das corentenas obrigadas, é aplicar todas as medidas socioeconómicas pertinentes para que dita corentena non sexa unha condea en vida polas graves consecuencias que ten nun sistema que navega no mar do capital.

Mentres, e até que non exista esa app [sendo como somos, imaxino que seguiríamos sendo esa democracia 'a la española' do franquismo, cunha app de control de movementos, Estado de Alarma e exército nas rúas], o exército e restantes forzas de seguridade do Estado ocúpanse de sancionar a quen se salte as excepcionalidades do estado de Alarma...e algo máis -abusos de poder, 150 mil sancións en 12 días!!- como di, moi ben, César Rendueles no seu artigo de hoxe en El País: 'La tormenta perfecta del autoritarismo'.

Por riba, volvendo a tempos da longa noite de pedra, a delación axexa detrás das fiestras e nas terrazas. O desexable sería o triunfo da ética e confiar plenamente en que as persoas son respectuosas do ben común. Viviríamos nunha democracia xusta, onde a xente entende, comprende e axuda, mais aló do conxuntural.

Compartimos con César Rendueles e Byung-Chul Han que estamos sementando un campo con minas no que poden estourar os dereitos humanos, que pode quedar un imaxinario ferido. Por exemplo, podería o medo a un contaxio ser invocado por poderes públicos cando se trate de desincentivar unha mobilización? Este medo pode moi ben ser aproveitado por eses que hoxe din estar en contra da app de xelocalización do goberno. 

Só o equilibrio entre acertos e desacertos por parte do goberno inclinará a futura balanza representativa, mais o que si podemos augurar é que se o diñeiro non se inxecta directamente nos petos da clase traballadora e se garante a súa supervivencia, o escenario social será moi explosivo.

Xabier Ron

Brión, 29 de marzo de 2020